Eind 2020 begint – als alles meezit – in Utrecht de bouw van de ‘grootste warmtepomp van Nederland’. Op het terrein van de rioolwaterzuivering in de wijk Overvecht verrijst een nieuwe installatie die warmte aan het afvalwater onttrekt en vervolgens aan het stadswarmtenet levert. Het TEA-project is bijzonder qua uitdaging en impact voor de toekomst, zeggen Boudewijn Janse de Jonge en Karin de Backer van initiatiefnemer Eneco.

Water uit kranen, douches en vaatwasmachines brengt gezuiverd afvalwater ook in hartje winter nog op een temperatuur van 12 graden. Het is zonde om die warmte niet te gebruiken. Met de nieuw te bouwen warmtepomp in Utrecht gebeurt dat straks wel. Het wordt de grootste van Nederland, met een vermogen van 25 MW. Na de ingebruikname in 2022 kan de installatie voor circa 10 duizend woningen warmte produceren. Tien procent van de jaarlijkse warmtevraag op het Utrechtse warmtenet wordt daarmee verduurzaamd.

‘Dit is bewezen technologie,’ zegt Boudewijn Janse de Jonge, project developer bij Eneco. ‘In Kalundborg (Denemarken) en Malmö (Zweden) staan al vergelijkbare warmtepompinstallaties. In Nederland hebben we bij de RWZI Harnaschpolder bij Delft een proef gedaan met een kleinere installatie van circa 1 Megawatt. Maar het blijft complex. Ik ben erg trots op het Eneco-team dat hieraan werkt. We zijn nu bezig met ontwikkelen; komend jaar gaan we de markt op om partijen te vinden die gaan bouwen.’

Koploper in de duurzame bron

Als de bouw gereed is, zal Eneco een state of the art-installatie in gebruik nemen, bestaande uit een gebouw met een warmtepompinstallatie, leidingtracés en twee buffervaten waarin warm gezuiverd afvalwater wordt opgeslagen (zie afbeelding). Een nieuwe warmteleiding, 600 meter lang, sluit de warmtepomp aan op het stadswarmtenet van Eneco. Met de onttrokken afvalwaterwarmte kan de watertemperatuur van de stadsverwarming van 55 naar 75 graden worden opgekrikt. Dat scheelt veel aardgas waarmee dat stadswarmtewater nu nog (deels) wordt opgewarmd. De warmtepomp zelf gaat draaien op elektriciteit. Hoe minder daarvan straks nodig is om de watertemperatuur te verhogen, hoe beter de installatie presteert, geeft Janse de Jonge aan. ‘We gebruiken het liefst wind- of zonne-energie voor het project, maar dat telt nu nog niet mee in de duurzaamheid van de geproduceerde warmte. We hebben er echter vertrouwen in dat de overheid dit oplost. We zijn daar intensief over in gesprek.’

De overvloedige hoeveelheden relatief goedkoop aardgas in de Nederlandse bodem namen tot nu toe de prikkel weg om met deze techniek te beginnen. Door de energietransitie is die prikkel er nu wel. Dat het juist in Utrecht gaat gebeuren, heeft te maken met een window of opportunity, een combinatie van gunstige factoren. Janse de Jonge: ‘De gemeente heeft flinke duurzaamheidsambities. Eneco heeft die ook. Daarbij komt dat de rioolwaterzuiveringsinstallatie gunstig ligt: midden in de stad, dichtbij ons warmteoverdrachtstation, met veel afnemers in de buurt, en de watertemperatuur is relatief laag.’

Samenwerking

De terreineigenaar, het Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden, staat bovendien pal achter het initiatief. ‘Wij willen een bijdrage leveren aan de verduurzaming van de omgeving,’ zei hoogheemraad Constantijn Jansen op de Haar bij de ondertekening van de samenwerkingsovereenkomst in oktober 2018. ‘Door een stuk van ons terrein ter beschikking te stellen, kan Eneco dicht bij de bron een warmtepomp bouwen. Op deze manier zijn we dichter bij een volledig duurzame warmtevoorziening in Utrecht.’

De uitdaging van dit project ligt niet alleen in de techniek, zegt Janse de Jonge. ‘Op dat gebied hebben we op veel plekken ons licht opgestoken, zoals in Scandinavië. Of het nu gaat om de benodigde configuratie of het type warmtewisselaar. Dit gaat vooral om goede samenwerking. Een waterschap gaat primair over afvalwater, niet over energie. Dat betekent dat we veel aandacht besteden aan afstemming en overleg. Elke drie weken zitten we bij elkaar en komen alle lopende zaken aan bod.’ Eneco besteedt daarnaast veel aandacht aan de omgevingscommunicatie. Karin de Backer, community engagement adviseur bij Eneco: ‘We willen zo transparant mogelijk communiceren. Op het moment dat de samenwerkingsovereenkomst werd ondertekend, hebben we samen met het Hoogheemraadschap gevraagd hoe omwonenden bij het project betrokken wilden worden.’

Business case

Misschien wel de belangrijkste uitdaging vormt de business case. Die is doorgerekend voor zo’n twintig jaar. In die periode kan veel veranderen. Het project krijgt subsidie, maar voor aquathermieprojecten in deze toepassing kan nog geen SDE+-subsidie worden ingecalculeerd. Janse de Jonge: ‘Eneco ontwikkelt dit project voor eigen rekening en risico. Sommige risico’s en waarden zijn moeilijk in te schatten. Het is een dure installatie en de business case is nogal afhankelijk van actuele elektriciteits- en gasprijzen, en de verhouding daartussen. Die is nu erg positief. Het project is niet gebaat bij een hoge prijs van elektriciteit. In Zweden en Denemarken draagt de landelijke overheid sterk bij aan het resultaat van dit soort installaties en gas is daar zeer duur. In Nederland ligt dat anders. Kortom, er is best wat creativiteit voor nodig om tot een goede business case te komen.’

Het welslagen van het project is echter ook positief voor de gemeente Utrecht, die de gehele stad zo snel mogelijk klimaatneutraal wil hebben. Een forse ambitie, en de aquathermie-installatie gaat daaraan een bijdrage leveren. Maar niet de enige, zegt Karin de Backer. ‘De energietransitie is een kwestie van kralen rijgen. Er zullen meer duurzame bronnen nodig zijn om ons warmtenet te voeden. Dat is onder meer onze nieuwe BioWarmte Installatie Lage Weide. Rond 2030 zal het warmtelandschap er hoe dan ook anders uitzien. Behalve aquathermie kunnen dan ook (ultra)diepe geothermie, restwarmte uit industrie en/of warmte op basis van zonne-energie een bijdrage leveren aan het warmtenet.’

Janse de Jonge verwacht veel van TEA, thermische energie uit afvalwater. ‘We gaan groeien in warmtenetten en duurzame bronnen zijn schaars. Bedenk maar even: in Nederland zijn zo’n 250 rioolwaterzuiveringsinstallaties en we hebben veel oppervlaktewater.’ Anders gezegd: dit is nog maar het begin.

Lees ook:

www.eneco.nl/over-ons/projecten/warmtepomp-rioolwaterzuivering-utrecht/

www.warmtenetwerk.nl/nieuws/item/riothermie-staat-op-het-punt-van-doorbreken/