Op 28 september 2022 was het weer zover, na 2 lange coronajaren: een buitenlandse studiereis van Stichting Warmtenetwerk! De organisatie, bestaande uit Wim Mans, Simone Ploumen, Maurice Verhulst en Alyssa van Dansik, had zichzelf weer overtroffen. We hebben drie leuke en leerzame dagen beleefd, waarin wij u hieronder graag meenemen in een uitgebreid verslag, gemaakt door Anne Marie van Osch, Jannis van Zanten, Mark van ‘t Hoff en Peter Leijs.
Inhoudsopgave
Hieronder vindt u de interactieve inhoudsopgave van het verslag van de Studiereis naar Berlijn. Via onderstaande linkjes kunt u naar een specifiek onderdeel van de studiereis navigeren binnen deze pagina:
De heenreis op woensdagochtend
Het bezoek aan AGFW op woensdag
Bus-excursie en het bezoek aan BTB op donderdagochtend
Het bezoek aan E.ON op donderdagmiddag
Stadswandeling door Berlijn op donderdagavond
Het bezoek aan Vattenfall op vrijdagochtend
Het bezoek aan de koudecentrale en de Reichstag op vrijdagmiddag
De heenreis op woensdagochtend
Door: Anne Marie van Osch
Dit keer was het een bewuste keuze om de trein te nemen. Per slot van rekening leiden we inmiddels bijna allemaal aan vliegschaamte. De hogesnelheidstrein ICE was geboekt voor 50 mensen. Zoals elk jaar was de reis overtekend. Door enkele afzeggingen waren er een paar mensen die nog op het allerlaatste moment gehoord hadden dat ze nog meekonden. We verzamelden op het perron in Amersfoort. De lunchpakketten stonden klaar. En precies op tijd floot de conducteur en ploften we in de trein.
Na een voorspoedige reis kwamen we aan in Berlijn. Via de U-Bahn bereikten we ons hotel Westin Grand. Dit hotel ligt aan de Friedrichstrasse (net zoals Checkpoint Charlie) in voormalig Oost-Berlijn. Zoals we later hoorden tijdens de rondleiding: na de val van de muur was het hotel even gesloten, omdat alle afluisterapparatuur nog verwijderd moest worden… Kortom: we kwamen voor de energie, maar de geschiedenisles was steeds heel dichtbij.
Het bezoek aan AGFW op woensdag
Door: Anne Marie van Osch
Na aankomst kregen we even wat tijd om op adem te komen. De AGFW (oorspronkelijk stond dat voor Arbeitsgemeinschaft für Wärme und Heizkraftwirtschaft) zou ons kort daarna een overzicht geven van de Duitse warmtewereld. We beschouwen Stichting Warmtenetwerk als een zusterorganisatie van de AGFW, maar eerlijke gezegd: we zijn dan wel een klein zusje.
Managing director Werner Lutsch was bereid geweest om maar liefst 6 uur in de auto door te brengen om ons een uitleg te komen geven.
Over de AGFW
Wij kijken al een tijd met grote interesse naar de AGFW. Ze bestaan inmiddels al 50 jaar en Werner is al 20 jaar de CEO. De organisatie bestaat uit maar liefst 50 betaalde krachten. De AGFW heeft haar kantoor in Frankfurt en vertegenwoordigt 600 regionale en stedelijke organisaties. Dat betekent dat meer dan 95% van alle warmtenetten erbij aangesloten zijn. Hoewel de AGFW Duits is, doen ook Oostenrijk en Zwitserland mee.
Werner meldt dat een groot deel van zijn tijd opgaat aan diverse politieke discussies. Het warmtenet in Berlijn is het grootste in Europa. Momenteel is er een sterke trend om warmtepompen te integreren in de netwerken. AGFW is ook lid van Euroheat and Power. Sinds enkele jaren is Werner ook de president van deze organisatie. Hoewel de oorspronkelijke naam de afkorting AGFW uitlegt, is de huidige naam wat meer toepasselijk: Der Energieeffizienzverband für Wärme, Kälte und KWK.
Knelpunten
De knelpunten waar de AGFW tegenaan loopt zijn herkenbaar voor ons. De grote gasafhankelijkheid maakt de energietransitie nu nog moeilijker. Hoewel de organisatie zich inmiddels ook op koeling richt, is dat aandeel nog heel klein. Vrijdag zullen we een bezoek brengen aan Vattenfall, die nu ook koeling in praktijk brengt, maar daarover later meer.
Door de gasprijzen en de verwachte tekorten, wordt nu op diverse plaatsen overgeschakeld naar olie (installaties uit het voormalig westen kunnen dat vaak, maar in voormalig Oost-Duitsland is de koppeling alleen met gas). De vrees is nu vooral hoe komen we de winter door? En hoe voorkomen we dat grote bedrijven failliet gaan aan de energiekosten? Helaas herkenbare beelden.
Nu goed investeren in een warmtenet, waarbij je start met een STEG (stroom- en gasturbine) en dan doorschakelt naar duurzame bronnen, helpt je vooruit. Het vraagstuk over de toekomstige bronnen vertroebelt ook hier (net zoals in Nederland) de discussie, en leidt tot verlamming.
Politiek
Werner spreekt vanuit zijn rol ook met diverse politici. Uit die gesprekken blijkt vaak dat men onvoldoende begrijpt hoe je een stedelijke omgeving moet voorzien van energie. Politici lijken vaak een vrijstaand huis als referentiekader te hebben, waar je met een warmtepomp en zonnepanelen de eigen voorziening kunt regelen. Flatgebouwen met een karige ruimte op het dak, of tochtige oude gebouwen, vallen vaak buiten dit referentiekader.
Verder wordt er volop gedroomd over een mooie wereld waarin waterstof het toverwoord is. Waar de waterstof dan vandaan komt, is bij slechts weinigen in beeld.
Nucleair, waar Nederlandse politici opeens weer heel blij van lijken worden, blijkt in Duitsland toch minder vanzelfsprekend. De Kernausstieg (stoppen met kerncentrales) blijft voorlopig van kracht. Daarbij is de extra kritische kanttekening: de veiligheid van de kernreactoren in Duitsland staat niet als een huis. En een kernreactor is nog steeds een kernreactor met alle bijhorende mogelijke negatieve effecten.
Een van de vragen uit de groep was: zou Europese regelgeving helpen? Het eenvoudige antwoord luidde: ja, en een wereld met minder advocaten en meer mensen die het snappen. Een herkenbare klacht daarbij is: als je in het politieke/ambtelijke speelveld iemand aantreft die kennis van zaken heeft, dan is die persoon ook vaak snel weer weg. En dan moet je opnieuw beginnen.
Geen window-dressing
Ik moet bekennen dat ik er een dubbel gevoel aan over hield: het is altijd fijn om te horen dat je niet de enige bent met een probleem, maar diep van binnen keek ik eigenlijk een beetje hoopvol naar Duitsland, het land dat met de Energiewende op de goede koers was. Dus dat we de goede voorbeelden van hen kunnen jatten.
Het was heel prettig om zo’n eerlijk en duidelijk verhaal, zonder window-dressing te horen van Werner.
Bus-excursie en het bezoek aan BTB op donderdagochtend
De volgende ochtend begon met een busreis langs diverse locaties, waarbij in de bus en soms buiten de bus extra uitleg volgde.
Verrassend was wel het bezoek aan de biomassacentrale van BTB: daar bleek dat zij ook biomassa importeren vanuit Nederland, hetgeen iemand deed verzuchten: tja, als wij het zelf niet meer mogen gebruiken, dan exporteren we het wel. Hierbij een impressie van dit bezoek met diverse foto’s die Mark van ‘t Hoff gemaakt heeft.
Het bezoek aan E.ON op donderdagmiddag
Door: Jannis van Zanten
Guy Konings van Essent nam ons vlak voor de lunch mee in de hernieuwde ambitie van Essent op het gebied van energie infrastructure solutions.
Slimme software
Essent is bezig om in de markt met het schaarse aanbod van energie het verbruik en opwekking optimaal te organiseren. Dit gebeurt door een slimme software laag te combineren met de hardware. De slimme software scheert de pieken van de vraag naar elektriciteit, warmte en koude. Deze aanpak wordt Ectogrid genoemd. Essent is bezig om twee projecten te ontwikkelen: Clic bij Badhoevedorp en Merwedekanaal in Utrecht.
Guy nodigde ons uit om de projecten binnenkort te komen bezoeken. Houdt dus vooral de agenda van Stichting Warmtenetwerk in de gaten!
Na Guy en de copieuze lunch met verschillende Duitse specialiteiten als currywurst en flammkuchen kwam Axel Drenkhan ons informeren met maar liefst een tweetal presentaties. Hij nam ook waar voor zijn zieke collega Stephenie Dedeyne. Axel startte met een aantal volzinnen in het Nederlands gezien zijn studiejaar in Enschede, maar ging toch over op het Engels.
Vervanging kolencentrale
In Duitsland zijn de warmtebedrijven druk bezig om de warmtevoorziening koolstofvrij te maken. De technieken en nieuwe bronnen zijn vergelijkbaar als in Nederland. Axel vertelde over de strategie van BTB, een dochter van E.ON. BTB moet in haar leveringsgebied in Zuidoost-Berlijn een steenkoolcentrale vervangen. De eerste stap is een aquathermiebron als aanvulling op de kolen. Vervolgens wordt er een gascentrale gebouwd. Op de locatie is geen onbeperkte ruimte dus komt op de plaats van de huidige kolenplant een combinatie van biomassa en geothermie, volgens de plannen. Voor dat laatste is nog veel onderzoek van de ondergrond nodig, dus dat wordt niet verwacht voor 2030.
Axel, heel veel dank voor de vervanging op zulke korte termijn en Stephanie is hopelijk weer beter op het moment dat u dit leest.
BTB Technologiekwartier CO2-vrij
Axel kreeg daarna de kans om te spreken over zijn eigen project voor een CO2-vrij technologiekwartier van BTB. Dat wordt ontwikkeld om in 2029 klaar te zijn. In het pand bleken vleermuizen te huizen. Ook in Duitsland zijn vleermuizen natuurlijk beschermd, maar dat betekende wel een kleine vertraging bij de sloop van de oude panden.
Het project is een all-electric concept. Alleen hernieuwbare bronnen zijn toegestaan voor de koude en warmte en het opladen van auto’s. De warmtepomp is het hart van het systeem. Daarnaast worden alle vragers en bronnen aan elkaar gekoppeld zijn er buffers en batterijen voor alle energietypen. Dit is vergelijkbaar met het Clic project in Badhoevedorp. Ongetwijfeld hebben de collega’s van E.ON met elkaar meegedacht inzake het cloud energie managementsysteem.
Het systeem is een toonbeeld van toekomstige energie-efficiency op projectniveau.
Stadswandeling door Berlijn op donderdagavond
Door: Anne Marie van Osch
Natuurlijk zijn we vooral op reis gegaan om kennis op te doen, maar ik vond het geweldig dat de organisatie dit jaar extra ruimte had weten te maken voor enkele culturele uitstapjes. Het mooie van die uitstapjes is dat die ook volop ruimte geven om te netwerken. Want dat zouden we bijna vergeten: als je met 50 vakmensen op reis gaat dan leer je ook heel veel van de onderlinge contacten, en dat effect werkt nog veel langer door dan deze 3 dagen.
Aan het einde van de dag waren er 3 gidsen geregeld voor een wandeling door Berlijn. Ik schreef in het begin al: in een stad als Berlijn is de historie nooit ver weg. Die wandeling eindigde met een diner op de Fernsehturm op 368 meter hoog. Al ronddraaiend boven Berlijn werden de gangen geserveerd en de wijn geschonken. Ik heb genoten van mijn tafelgezelschap en intussen weer heel interessante dingen geleerd (zoals over de exacte legeringen in gaspijpen en de kostprijsmodellen van geothermie in relatie tot deze legeringskeuze).
Na afloop zijn verschillende gezelschappen nog wat verdergegaan met netwerken o.a. in de Irish Bar, maar daar zal ik maar geen verslag over doen.
Het bezoek aan Vattenfall op vrijdagochtend
Door: Peter Leijs
Op de laatste dag van de studiereis heeft Vattenfall een aantal presentaties gegeven en een gedeelte van de groep rondgeleid langs een koudecentrale in Berlijn. Als eerste heeft Jannis van Zanten een uiteenzetting gegeven van de Nederlandse situatie en dan specifiek voor Amsterdam. Heel kort samengevat is de Nederlandse situatie, zoals vastgelegd in het klimaatakkoord, te omschrijven als een ambitieuze opgave van de reductie van CO2 en het gebruik van aardgas.
Gebiedsgerichte aanpak
Vattenfall heeft hiervoor in Amsterdam een gebiedsgerichte aanpak ontwikkeld. Duidelijk werd dat zoiets alleen kans van slagen heeft als dit in gezamenlijkheid wordt opgepakt. Cruciaal hierbij is: transparantie en delen van kennis. Transparantie over bijvoorbeeld de businesscase. Hierdoor wordt begrip voor de positie van alle betrokken partijen gecreëerd en wordt ook duidelijk door wie welke risico’s gedragen kunnen worden en/of gedeeld kunnen worden. Het aspect kennis delen draagt door ook aan bij. Uiteindelijk heeft Vattenfall in Amsterdam een samenwerkingsovereenkomst afgesloten waarin een wijk-voor-wijk aanpak is afgesproken. Daarbij is de integrale businesscase van groot belang.
Samenwerking in de keten cruciaal
Mooi om te horen was dat in Amsterdam de benodigde subsidie van €20.000 per woning bijgesteld kon naar €10.000,- per woning Dit is tevens het resultaat van het uitwerken (met partners) van innovatieve aansluitconcepten. Bottomline is dat samenwerken in de keten cruciaal is, waarbij er in het begin nog vele vragen zijn. Door te beginnen, transparant te zijn en de risico’s met elkaar te willen delen, komen de antwoorden vanzelf en worden hele concrete stappen gezet in de energietransitie.
Energiewende
De Duitse collega’s van Jannis van Zanten, Stefan Preidt en Alexander Ziefle, hielden een interessant betoog over de Duitse en meer specifiek de Berlijnse situatie (inclusief historische context). Indrukwekkend waren de getallen van bijvoorbeeld het vermogen van een opgestelde Power to Heat ketel van 120 MW en een warmtepomp voor 45000 huishoudens met als bron de warmte van rioolwater. Wat ook duidelijk werd is de rol van aardgas in Duitsland. In vergelijking met Nederland wordt er in Duitsland heel anders naar aardgas gekeken. Zo is in Duitsland aardgas een echte transitiebrandstof naar een schonere toekomst. En in de huidige situatie, waarbij Duitsland heel erg afhankelijk is van Russisch gas wordt nu koortsachtig gezocht naar aardgas om de transitie niet te veel te remmen. ‘Die Energiewende’ gaat veel (te veel?) over zon en wind. Met andere woorden: het duurzaam opwekken van elektrische energie staat in een ander perspectief dan het opwekken van duurzame warmte.
Holistische benadering
De (aard)gasafhankelijkheid blijft voor de komende jaren en zeer complex vraagstuk in Duitsland. Stefan Preidt en Alexander Ziefle lieten bovendien zien dat een holistische benadering en integraal denken van groot belang is om concrete resultaten te bereiken. Koeling wordt daarbij van steeds groter belang. Hieromtrent kon Vattenfall indrukwekkende cijfers laten zien van delen in Berlijn die zijn aangesloten op een koudenet. Het flagship-project is de warmtepomp op Potzdamer Platz, Qwark3, waar samen met Siemens (als warmtepompleverancier) gewerkt wordt aan een 3-jarig onderzoeksprogramma.
Het bezoek aan de koudecentrale en de Reichstag op vrijdagmiddag
Door: Anne Marie van Osch
Aan het einde van de middag mochten we met een klein gezelschap een bezoek brengen aan de koudecentrale, op vrijdag. Dat zag er prachtig en spiksplinternieuw uit. De grote vuurproef voor de werking gaat nog komen, maar voorlopig functioneert alles naar behoren.
En als finale van de Studiereis brachten we een bezoek aan de Reichstag. Via een audio-begeleide wandeling kregen we (wederom) vanaf grote hoogte een mooie impressie van Berlijn. Het weer zat, net zoals op alle andere dagen, enorm mee.
Vanaf de Reichstag wandelden we weer terug naar de Hauptbahnhof (waar heerlijke, luxueuze lunchpakketten voor ons klaar stonden). Met de supersnelle ICE keerden we vol nieuwe indrukken, inspiratie en warme contacten naar Nederland terug.
We danken de organisatie voor weer een leuke en leerzame reis. Ik verheug me nu al op volgend jaar!
Bekijk hier een korte sfeerimpressie van de Studiereis naar Berlijn:
