Eind 2018 stelde de provincie Gelderland in het kader van het programma ‘Gelderse proeftuin’ vijf miljoen euro beschikbaar voor de gemeente met het beste plan om een wijk aardgasvrij te maken. De voorstellen van Arnhem en Ermelo ontliepen elkaar echter zo weinig dat de provincie het bedrag verdubbelde en de subsidie aan beide gemeenten toekende. De duurzame warmte en koude wordt vanuit het Smart Polder-systeem in de Arnhemse wijk Vredenburg/Kronenburg geleverd.

 

Het is een onopvallend bakstenen gebouwtje aan een rustig stukje water in de wijk Vredenburg/Kronenburg in Arnhem-Zuid. Je kunt je als bezoeker moeilijk voorstellen dat hier over nog geen twee jaar een hypermoderne installatie staat die de hele wijk van aardgasvrije warmte voorziet. “Toch is dat het plan,” zegt Barry Scholten van consultancybureau IF Technology die het concept voor Smart Polder heeft ontwikkeld. “In dit gebouwtje bevindt zich het gemaal Vredenburg dat in de jaren 70 is gebouwd voor het in stand houden van het waterpeil in de wijk. Maar een gemaal biedt ook ideale mogelijkheden voor het benutten van de thermische energie van het oppervlaktewater (TEO) om daarmee gebouwen in de omgeving van warmte te voorzien. Dat is het doel van een pilot die binnenkort onder de naam Smart Polder in Vredenburg/Kronenburg van start gaat.”

 

Energie uitwisselen
In het kader van Smart Polder zal ’s zomers door middel van een warmtewisselaar warmte uit het water bij het gemaal worden gehaald en worden opgeslagen in een Warmte Koude Opslag (WKO) in de bodem, vertelt Scholten. “Als het buiten kouder wordt, kan het water vanuit de opslag via een daartoe aan te leggen leidingenstelsel met een gemiddelde aanvoertemperatuur van 19 graden naar huizen en kantoren in de wijk worden gepompt, waar het met behulp van warmtepompen tot zeventig graden zal worden opgewarmd. Het systeem krijgt voldoende capaciteit om de hele wijk te kunnen verwarmen. Op een vergelijkbare manier slaat het systeem in de winter koude op in de bodem, waarmee gebouwen ’s zomers kunnen worden gekoeld.”

De technologie is niet nieuw, vervolgt Scholten, maar wordt tot nu toe alleen toegepast in individuele gebouwen. “Het innovatieve van dít project is dat meerdere bestaande gebouwen, zowel kantoren als woongebouwen, in één netwerk met elkaar worden verbonden en over dat netwerk ook energie met elkaar kunnen uitwisselen. Als bijvoorbeeld bij de koeling van een kantoorgebouw warmte vrijkomt, kan die gebruikt worden om de warmtepompen van woningcorporaties aan te drijven.”

Als de pilot, bestaande uit 550 huurwoningen en een aantal bedrijven, in 2026 gefaseerd is afgerond, zal sprake zijn van een besparing van ongeveer 40 procent ten opzichte van de op dit moment benodigde hoeveelheid energie, terwijl de jaarlijkse CO2-uitstoot zal zijn afgenomen met ongeveer duizend ton. En dat is nog maar het begin want tussen 2026 en 2030 zal ook de rest van de wijk op het nieuwe warmtenet worden aangesloten. Daar komt nog bij dat ook de zomerkoeling zal zorgen voor een forse energiebesparing ten opzichte van de huidige manier van koelen met conventionele koelmachines. In eerste instantie wordt uitsluitend gedacht aan koeling in het Belastingkantoor en het kantorenverzamelgebouw Rijnpoort, maar Scholten sluit niet uit dat in de toekomst ook bewoners de kans krijgen om er op warme dagen gebruik van te maken.

Warmtebron middenin de wijk
Naast IF Technology stonden het waterschap Rivierenland, energieleverancier Engie, netbeheerder Firan en de gemeente Arnhem aan de wieg van Smart Polder. Zij baseerden zich op een onderzoek waaruit bleek dat in Arnhem genoeg oppervlaktewater voorhanden is om veertig procent van de gebouwde omgeving in de stad van warmte te voorzien. Dat was voldoende reden om te besluiten tot een pilot, waarbij de keuze om een aantal redenen viel op deze wijk en het project Smart Polder, aldus Ursula van Wandelen, ontwikkelmanager energietransitie bij de gemeente Arnhem. “Ten eerste ligt het gemaal middenin de wijk, zodat er weinig kans is op warmteverlies als gevolg van lange leidingen. Daar komt bij dat het gemaal rond deze tijd vervangen moest worden wat prima mogelijkheden biedt voor de noodzakelijke technische aanpassingen. Het feit dat de straten toch open moeten om een leidingnet voor het warme water aan te leggen, biedt ons tevens goede kansen om de wijk op die plekken van groen te voorzien, iets waaraan vooral in Kronenburg veel behoefte bestaat. En niet onbelangrijk, zowel de drie woningcorporaties met bezit in de wijken als het Rijksvastgoedbedrijf en Rijsterborgh Vastgoed, de eigenaars van twee grote kantoorgebouwen, toonden zich bereid om de geleverde warmte af te nemen.”

“Het gemaal ligt middenin de wijk, zodat er weinig warmteverlies is als gevolg van lange leidingen”
Begin 2019 tekenden dertien betrokken partijen een convenant waarin ze hun ambitie vastlegden om in 2020 van start te gaan met Smart Polder. De kosten van de pilot zijn begroot op een kleine negentien miljoen euro waarvan ruim acht miljoen afkomstig is van de twee vastgoedeigenaren en de drie deelnemende corporaties. Met dit bedrag gaan zij hun gebouwen isoleren naar energielabel B. Vervolgens zal het systeem worden aangelegd en voorzien van de benodigde voorzieningen zoals een WKO en warmtepompen. Ondanks een paar binnengehaalde subsidies ontbrak er uiteindelijk nog een kleine vijf miljoen euro om de businesscase rond te krijgen. Daarom diende de gemeente Arnhem het Smart Polder plan in bij de provincie Gelderland in het kader van de subsidieregeling Gelderse proeftuinen.

 

Huurders meekrijgen
Toen begin juli 2019 bekend werd dat ook die subsidie was toegekend, stond niets een voortvarende start van het project meer in de weg, aldus Van Wandelen. “Dit jaar zal het gemaal worden vervangen en de warmtewisselaar worden geplaatst en zal aansluitend begonnen worden met het aanleggen van warmwaterleidingen naar de twee kantoorgebouwen, want die gaan als eerste aangesloten worden op het warmtenet.”

Lastiger zal het worden om eenzelfde snel succes te boeken bij de corporatiewoningen, omdat corporaties voor het verduurzamen van hun woningen en het installeren van een alternatief warmtesysteem minimaal zeventig procent draagvlak onder hun huurders dienen te hebben. In het voorjaar en de zomer van 2019 zijn de plannen daarom tijdens een tweetal bewonersbijeenkomsten toegelicht. Van Wandelen: “Er waren veel vragen over wat een en ander voor de bewoners gaat betekenen, met name in financieel opzicht, maar er was ook instemming. De reacties varieerden van ‘wat staat ons te wachten en gaat het de huurders echt niets kosten behalve wat overlast?’ tot ‘wat gaaf dat dit in onze wijk gaat gebeuren’.”

In eerste instantie is ervoor gekozen om 550 van de ruim 1500 huurwoningen in de wijk aan te sluiten op de nieuwe warmtevoorziening, want zegt Van Wandelen, “de investering moest wel behapbaar zijn voor de corporaties. We hebben er bovendien voor gekozen om te beginnen met die complexen waar veel bewoners enthousiast op ons voorstel hebben gereageerd, zodat we zeker zijn van voldoende draagvlak. Maar omdat uiteindelijk iedereen in Vredenburg/Kronenburg op termijn mee zal moeten met de energietransitie, zetten we alles op alles om ook de meer kritische bewoners van de voordelen van het project Smart Polder te overtuigen.

“Om te beginnen krijgt iedereen die in de eerste fase, tot 2026, van het aardgas afgaat, een elektrische kookplaat en een daarbij passende pannenset cadeau. Maar we maken de huurders ook duidelijk dat ze meer wooncomfort krijgen door de isolatiemaatregelen die toegepast gaan worden. Daarnaast vertellen we ze dat het een gegeven is dat de gasprijs gaat stijgen, terwijl wij voor het tarief voor warmte uit oppervlaktewater het ‘niet meer dan nu’ principe zullen hanteren. En als je dan ook nog bedenkt dat we met de corporaties hebben afgesproken dat de woonlasten als gevolg van de transitie niet zullen stijgen, dan bestaat er dus een goede kans dat huurders die op het nieuwe warmtenet worden aangesloten er financieel niet op achteruit zullen gaan, terwijl dat voor de andere huurders nog maar zeer de vraag is.”

Energiebewust campagne
Naast de 550 corporatiewoningen hopen de initiatiefnemers al op korte termijn ook een aantal woningen van particuliere eigenaren bij het project te betrekken. Op de vraag of de gemeente eigenaren kan verplichten om hun woning aardgasvrij te maken, geeft Van Wandelen een ontkennend antwoord. “We kunnen het gas in een wijk niet zomaar afsluiten. Misschien komt het daar ooit van, maar zover is de wetgeving op dit moment nog niet. En tot dat moment zijn wij afhankelijk van de welwillendheid van de bewoners. Wat dat betreft kunnen we leren van de ervaringen in Purmerend. Daar ligt een proeftuinwijk waar een handvol bewoners weigert zich aan te laten sluiten op het warmtenet. Speciaal voor hen moet de gemeente nu ook nog een soort light gasnet in stand houden, met alle kosten die dat met zich meebrengt.

“Wij kunnen op dit moment dus nog niemand dwingen, maar we hopen eigenlijk ook dat dat niet nodig zal zijn. We hopen de particuliere eigenaren in Vredenburg/Kronenburg op een gegeven moment zo’n aantrekkelijk aanbod te kunnen doen, dat ze graag mee willen doen. We subsidiëren bijvoorbeeld de afsluitkosten voor eigenaren die van het aardgas af willen. En voor wie de kosten voor het verduurzamen van zijn woning niet zelf kan dragen, stellen wij duurzaamheidsleningen tegen een lage rente beschikbaar.”

Om de geesten in de wijk rijp te maken voor de veranderingen die hen te wachten staan, is in het najaar van 2019 een campagne voor bewoners gestart over energiebewustwording. De gemeente heeft energiecoaches ingeschakeld die bij de bewoners langs gaan en die behalve over manieren om op energie te besparen ook tekst en uitleg over Smart Polder kunnen geven. Ook toert een speciale bus (lijn 2030) door de wijk waarin bewoners informatie kunnen krijgen over onderwerpen als groen, afval, energiebesparing en aardgasvrij wonen. “De gemeente doet er alles aan om Smart Polder tot een succes te maken,” aldus Van Wandelen. “Logisch, want In het coalitieakkoord 2018-2022 staat verduurzaming van Arnhem als speerpunt benoemd. Als deze pilot een succes wordt, kan dat een belangrijke stimulans betekenen voor andere wijken om ook aan de slag te gaan.”

Op de foto (v.l.n.r.):

1. Gemaal Vredenburg Arnhem zuid. (Bron IF Technology)
2. De werking van het warmtegemaal. (Bron IF Technology)
3. Lijn 2030 waar bewoners informatie kunnen krijgen over energiebesparing en aardgasvrij wonen. (Foto Kirsten Kramer)

Eerder verschenen op Kennisplatform Energie+