Op de Geothermiedag van 10 oktober, die speciaal voor gemeenten en provincies werd georganiseerd door EBN en Stichting Warmtenetwerk, kwamen belangrijke aspecten van aardwarmte en warmtenetten aan bod. Dat geothermie een enorme kanshebber is als duurzame bron voor warmtenetten, werd tijdens deze dag nogmaals verduidelijkt.
In acht verschillende kennissessies werd ingegaan op onderwerpen als techniek, financiering, wetgeving en veiligheid. De rode draad van het event was het belang van samenwerking in de keten maar óók tussen gemeenten en provincies onderling. Door veel bezoekers werd de Geothermiedag als een inspirerende en leerzame bijeenkomst ervaren, waar volop ruimte was om elkaar te ontmoeten en de samenwerking daadwerkelijk op te zoeken.
Samen
Over samenwerking gesproken: Ernst Japikse (Stichting Warmtenetwerk) en Herman Exalto (EBN) openen de Geothermiedag samen. “Blij dat jullie er zijn, want júllie zijn het vliegwiel van de energietransitie. Het is superbelangrijk er samen voor te zorgen om dat vliegwiel zo hard moeilijk aan te jagen!”, begint Ernst. “Want op dit moment wordt zo’n 35% van de warmte in warmtenetten duurzaam opgewekt en dat moet veel meer worden. Vandaar dat aardwarmte zo belangrijk is.”
Herman legt een mooie link tussen het Anatomiegebouw waarin we ons bevinden en wat we vandaag gaan doen: we gaan geothermie ‘ontleden’. “Het is immers belangrijk om de ondergrond beter te leren kennen om er gebruik van te maken voor de energietransitie.” Here we go!
Wat is geothermie?
Als eerst geeft dagvoorzitter Anne Marie van Osch (AMergie Advies) het woord aan Mimi Eelman (Gemeente Amsterdam) en Eveline Rosendaal (EBN). Zij beginnen bij de basis door te vertellen wat geothermie is. Kort samengevat, is geothermie duurzame energie uit de ondergrond, dieper dan 500 meter) “Duurzame bronnen zoals geothermie staan echter niet op zichzelf. De keten van Bron(nen), Infrastructuur, Levering en Afname (BILA) moet goed worden georganiseerd, voordat je warmte kunt afleveren bij de eindgebruiker. Kijk daarbij welke bron waar toe te passen is en maak een langetermijnplanning. In de gemeente Amsterdam wordt op dit moment gekeken naar een geothermie HT-stadswarmtenetwerk. Ook zijn er in Amsterdam maar liefst 43 datacenters die grote hoeveelheden restwarmte produceren voor warmtenetten”, aldus Mimi.
Bij geothermie is ook het organiseren van de basis- en pieklast van belang. In koude seizoenen is een back-up van warmte belangrijk, die bijvoorbeeld kan worden opgeslagen in de bodem (WKO, bodemenergie). De verwachting is dat energie uit de aarde een grote vlucht zal nemen. Daarbij hebben we alle partijen nodig. 
Het SCAN programma
Eveline gaat in haar presentatie in op het SCAN programma, een initiatief van EBN in samenwerking met TNO en EZK. Het doel van het SCAN programma is data verzamelen in gebieden waar we nog niet zoveel over de ondergrond weten. De data is openbaar en kan worden gebruikt door gemeentes, projectontwikkelaars en hun adviseurs, om beter in te schatten waar kansen liggen voor aardwarmteprojecten. Een belangrijke tip die Eveline geeft voor het gebruiken van de data door gemeenten en provincies is: werk alsjeblieft samen. De seismische data is regionale data en moet ook op die manier geïnterpreteerd worden. En focus eerst op de meest kansrijke gebieden, ook al liggen die misschien net buiten jouw gemeente. Dit opent perspectieven om samen sneller te verduurzamen.
Bekijk hier de sheets van de presentatie van Eveline Rosendaal en Mimi Eelman – Wat is geothermie
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
Kansen en risico’s van geothermie
In de vorige presentatie werd al aangegeven dat geothermie enorme kansen biedt. Eveline zet ze in haar presentatie nogmaals op een rij:
-
Klimaat: Goed voor het klimaat door minder CO2-uitstoot
-
Duurzaamheid: Duurzame bron, de bron raakt niet op
-
Ruimte: Weinig visuele impact, beperkte ruimte nodig (0,5 voetbalveld)
-
Voorzieningszekerheid: Lokale bron waar we zelf grip op hebben en waardoor we minder afhankelijk zijn van geopolitiek
-
Betaalbaarheid: Stabiele langetermijn warmteprijs en dus zekerheid
-
Veiligheid: Geen gasgestookte ketels meer nodig in de gebouwde omgeving, geen explosiegevaar in woningen, geen koolmonoxidevergiftigingen
Eventuele risico’s van geothermie zijn minimaal. “Bovendien wordt er bij geothermieboringen gezorgd dat die niet plaatsvinden in de buurt van bijvoorbeeld breuken in de aardkorst of in drinkwaterbeschermingsgebieden.” Omdat het belangrijk is dat aardwarmte veilig en verantwoord wordt gewonnen, werkt de aardwarmtesector conform de industriestandaard voor het duurzaam ontwerpen van aardwarmteputten. Lekkage van het grondwater dat zich in de put bevindt is overigens nog nooit voorgekomen, zoals ook blijkt uit het rapport van Natuur en Milieu.
Genoeg redenen dus, om vooral door te pakken met geothermie!
Bekijk hier de sheets van de presentatie van Eveline Rosendaal – Kansen en Risico’s
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
De businesscase van Geothermie
Luc Brugman (HVC) heeft het daarna over de businesscase van geothermie. Het ontwikkelen van geothermieprojecten gebeurt op dit moment voornamelijk in samenhang met glastuinbouw, omdat je op die manier alvast verzekerd bent van grote afnemers. Dit biedt een grotere financiële zekerheid. “Het onderzoek naar financiering van geothermieprojecten kost ongeveer een jaar. Daarbij vragen financiers om zekerheden, in een wereld vol onzekerheden”, stelt Luc. Dat is een uitdaging; in zijn presentatie laat Luc zien hoe je de onzekerheden van geothermie kunt balanceren in combinatie met risicomanagement.
Hoe kun je nu bepalen welke duurzame bron je gaat inzetten, geothermie of een andere bron(nenmix)? Daar heeft HVC een strategie voor: “Hoe meer infrastructuur we hebben, hoe meer we kunnen kiezen. We schuiven het keuzemoment van de bron wat naar achter in de tijd. Wat je ook kiest, je hebt in ieder geval áltijd aansluitingen nodig, dus een warmtenet. De afnemers en hun warmtevraag staan centraal. Daarbij bepalen we het éérst het omslagpunt van het aantal benodigde aansluitingen, dat nodig is voor geothermie.”
Bekijk hier de sheets van de presentatie van Luc Brugman – Businesscase van Geothermie
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
Aardwarmte, een onmisbare bron van energie
Janine Verweij staat aan het roer Geothermie Nederland, de organisatie die de belangen van haar leden behartigt om ervoor te zorgen dat de ambities voor geothermie worden gehaald. “Het is ontzettend belangrijk dat de overheid geothermie nu erkent als onmisbare schakel in de energietransitie. We hopen dat er verdere stappen worden gezet om de doelstellingen en ambities te omarmen”, vertelt Janine. “Hiervoor moeten projecten sneller van de grond te komen, bijvoorbeeld door subsidies en snellere doorlooptijden. 19 projecten hebben al subsidie weten te bemachtigen en er zitten er nog meer dan 100 in de pijplijn. Als die projecten sneller uit de pijplijn kunnen komen, draagt dat enorm bij aan een snellere verduurzaming.”
Ondiepe geothermie en warmte- en koudeopslag moeten ook een belangrijkere plek krijgen, bijvoorbeeld in het Nationaal Programma Energie. Om geothermie te versnellen, is er een Actieplan Versnelling Geothermie opgesteld.
Bekijk hier de sheets van de presentatie van Janine Verweij – Geothermie Nederland
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
Mijnbouwwet en Omgevingswet
Sanne Schipper van AKD neemt ons in vogelvlucht mee in de wereld van de Mijnbouwwet en de Omgevingswet, die beide van toepassing zijn op geothermie. De Omgevingswet treedt op 1 januari 2024 in werking en gaat over de fysieke leefomgeving boven de grond. Hieronder vallen omgevingsvergunningen, omgevingsplanactiviteit en milieubelastende activiteiten. De Mijnbouwwet is van toepassing vanaf een diepte van 500 meter en is al in werking getreden.
Sinds 21 juli 2023 is er in de Mijnbouwwet een apart vergunningsstelsel voor de verschillende fasen in geothermieprojecten en geldt het adviesrecht voor gemeenten. Ook zijn deze punten zijn per 1 juli 2023 gewijzigd in de Mijnbouwwet:
-
Toewijzing zoekgebied. Is er sprake van een haalbaar en uitvoerbaar plan? Je moet namelijk inzage geven in de afzet en (voorlopige) afspraken daarover met afnemers
-
Startvergunning aardwarmte. Deze ziet op boren, testen en korte periode van winning
-
Vervolgvergunning aardwarmte. Deze ziet op de grootte van het winningsgebied, de exploitatieduur en voorwaarden voor winning
-
Omgevingsvergunning: deze kan ook in de provinciale omgevingsverordening zijn opgenomen
Het doel van de wet is versnelling, maar in de praktijk wordt dat nog niet door iedereen zo ervaren. Bij aanvraag voor vergunningen ligt de nadruk vooral op het onderbouwen van de businesscase, wat betekent dat er al een compleet plan moet worden ingediend, inclusief de plannen voor de distributie van de warmte. Er geldt een overgangsperiode: een aanvraag die is gedaan conform het ‘oude recht’ blijft gelden tijdens de nieuwe situatie.
Bekijk hier de sheets van de presentatie van Sanne Schipper – Mijnbouwwet en Omgevingswet
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
Praktijkvoorbeeld: Geothermie Delft
Geothermie Delft is een mooi voorbeeld van een samenwerking tussen verschillende partijen met betrekking tot de winning van aardwarmte, het transport van de warmte en de afname door woningcorporaties en de TU Delft. We hebben Bas van Dun van Aardyn gevraagd zijn kennis en inzichten hierover te delen. Hij vertelt: “In Delft worden er 2 boringen gedaan, vlak onder de oude stadskern van Delft. Daarmee zal gedurende minimaal 30 jaar de omgeving van warmte worden voorzien.”
Bas vertelt dat het bij elkaar brengen van alle samenwerkende partijen een behoorlijke klus was. “Gemeenten zouden daarin een faciliterende rol kunnen pakken. Gemeente Delft neemt in dit project een sterke rol in. Zaken die zij onder andere hebben opgepakt, zijn het voorzitten van de stuurgroep en werkgroep Open Warmtenet Delft (OWD), het inhuren van twee warmteregisseurs die de warmtebehoefte hebben geïnventariseerd bij woningcorporaties en VvE’s, het maken van afspraken over de afname van warmte in de wijken, het wijzigen van het bestemmingsplan en het afgeven van de vergunningen.”
Het is daarbij belangrijk om de omgeving goed mee te nemen in het traject. Dat is bepalend voor hoe er naar het project wordt gekeken. Ook bijvoorbeeld tijdens het boren. “Dat maakt geluid. Dit hebben wij samen met TU Delft kunnen oplossen door het aanbrengen van geluiddempende materialen. Wat wij van dit project geleerd hebben, is dat wij de omgeving nóg eerder hadden moeten meenemen, door ze bijvoorbeeld te betrekken bij de keuze voor de plaats van de boring.”
Bekijk hier de sheets van de presentatie van Bas van Dun – Praktijkvoorbeeld Geothermie Delft
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
Geothermie en de Wcw
Michelle de Rijke van Van der Feltz advocaten gaat in op de wetgeving rondom geothermie en warmtenetten. “Volgens de Mijnbouwwet moet je bij het aanvragen van vergunningen voor geothermieprojecten al kunnen aantonen dat je een afzetgebied hebt voor de warmte en hoe dat eruit ziet. Voor warmtenetten geldt binnenkort de Wcw, die ziet op de gebouwde omgeving. Het begint ermee dat het college van B&W warmtekavels zal vaststellen. Een warmtekavel is een aaneengesloten gebied waarbinnen zich wijken of gebouwen bevinden en waar de gemeente een warmtenet wil aanleggen. Voor elke warmtekavel wordt vervolgens een warmtebedrijf aangewezen die de warmte mag leveren. Daarbij geldt een aansluitplicht voor alle gebouwen binnen de kavel. Ook is het aangewezen warmtebedrijf integraal verantwoordelijk voor de leveringszekerheid en ook voor het warmtenet.”
Voor de aanwijzing geldt, dat dit altijd een warmtebedrijf moet zijn met een publiek meerderheidsbelang, óf een warmtegemeenschap. Deze wordt gekozen volgens de eerst-komt-eerst-maalt systematiek. Voor kleine collectieve warmtesystemen, tot 1.500 gebruikers, geldt een ontheffing van de verplichting om aangewezen te zijn als warmtebedrijf. Voor bestaande warmtenetten geldt met betrekking tot de Wcw, dat een warmtebedrijf dat nu een concessie heeft, automatisch het aangewezen warmtebedrijf wordt voor dat gebied.
Een andere wet die eraan komt is de Wgiw. Daarmee krijgen gemeenten een instrument om te bepalen wanneer de gasvoorziening verdwijnt, dit zorgt voor meer regie op warmtetransitie. Op dit moment worden de Transitieviesies Warmte (TVW’s) omgezet in warmteprogramma’s. Daarbinnen hebben gemeenten ook de verplichting om de inwoners mee te nemen in wanneer er wat gaat gebeuren en in welke wijk, de participatieplicht. De beoogde inwerkingtreding van de Wcw is 1 januari 2025, maar er is nog geen wetsvoorstel ingediend. Voor Wgiw is het wetsvoorstel ingediend op 30 juni 2023. “Het is verstandig om je er alvast goed op voor te bereiden”, besluit Michelle.
Bekijk hier de presentatie van Michelle de Rijke – Geothermie en Wcw
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
Waar krijg je bij de gemeente mee te maken als je aan de slag gaat met geothermie?
Gemeenten hebben hun TVW’s opgesteld, de volgende stap is de doorvertaling ervan naar wijkuitvoeringsplannen. In de praktijk – en ook uit de reacties van de zaal – blijkt dat er best vaak van de oorspronkelijke TVW’s wordt afgeweken bij het maken van de plannen voor uitvoering. Als gemeente ben je straks óók verantwoordelijk voor het organiseren van de energieketen van bron(nen), infrastructuur, levering en afname (BILA). De allereerste vraag die een gemeente daarin zou moeten beantwoorden, is of er voldoende volume is voor een warmtenet. Anne Marie van Osch gaat hier op in. “Simpelweg geldt: Hoe groter het aantal gebouwen en hoe dichter deze op elkaar staan, hoe aantrekkelijker het wordt voor een warmtenet. Voor grote steden is een warmtenet dus altíjd aantrekkelijk. Maar ook bijvoorbeeld in kleinere gebieden met veel flats zijn er enorm veel afnemers.”
Eerst geothermie of eerst warmtenet?
Zonder warmtenet heb je niets aan een geothermiebron en zonder bron heb je niets aan een warmtenet. Anne Marie geeft aan dat er een kip-ei problematiek lijkt te ontstaan, wat niet nodig is, want er zijn meerdere bronnen die naar Rome leiden. Ná de vaststelling of er een warmtenet komt (of als die er al is), kun je kijken naar de volgende stap: kunnen we hier geothermie toepassen? Niet andersom, want de warmte moet bij de afnemers terecht komen.
Als bestuurder moet je besluiten nemen, die zo goed mogelijk tegen elkaar moeten worden afgewogen. Mimi vertelt dat de Gemeente Amsterdam hiervoor een duidelijk afwegingskader heeft gemaakt, dat helpt bij het nemen van besluiten. Tip: Dit zouden andere gemeenten ook kunnen doen. De belangrijkste punten binnen het afwegingskader van de Gemeente Amsterdam is dat de warmte duurzaam, betaalbaar, open en toekomstbestendig moet zijn.
Bekijk hier de sheets van de presentatie van Anne Marie van Osch en Mimi Eelman – Gemeenteperspectief
Bekijk hier het filmpje van de presentatie
Ter afsluiting van een geslaagde interactieve Geothermiedag wees Anne Marie van Osch de zaal nog even op het volgende evenement: het Warmte Congrestival op 16 november in Nijkerk. Daarna werd er nog lang nagepraat over aardwarmte, tijdens de netwerkborrel.
Meer informatie:
Bekijk de foto’s van de Geothermiedag 2023
Bekijk hier alle powerpointpresentaties
Bekijk hier alle filmpjes van de presentaties
Bekijk hier de aftermovie van de Geothermiedag
Houd de agenda van Stichting Warmtenetwerk in de gaten voor meer evenementen!
Schrijf u in voor het Warmte Congrestival op 16 november
Een enorme hoeveelheid kennis over aardwarmte vindt u ook op Alles over Aardwarmte
